Omgaan met dementie? Zo voorkomt u onrust of boosheid

[Gastbijdrage] Zomaar opeens heel onrustig of boos worden, terwijl er niks aan de hand is. Hoe kan dat nou? Bij dementie kun je als partner zomaar de ‘alarmknop’ aanzetten, waardoor mensen met dementie angstig, boos, onwillend of onrustig reageren. Dat noemen we ‘agitatie’. Hoe werkt dat nou, en wat kan je doen? Voor Alleszelf.nl ga ik in op de werking van het brein voor meer begrip en geef ik tips. Heeft u nog meer suggesties voor omgaan met dementie? Deel die onder dit artikel!

Verantwoording

Dit is het tweede blog van een drieluik over dementie. In ‘Haperende hersenen’ benadrukte ik het belang van diagnostiek en hulp zoeken. Hier leg ik uit hoe agitatie ontstaat bij mensen met dementie en wat je daaraan kan doen. De volgende keer geef ik graag inzicht hoe je omgaat met machteloosheid en hoe je gevaarlijke situaties en een zorgtekort accepteert. Als specialist ouderengeneeskunde, een dokter gespecialiseerd in ziekte en functioneren van ouderen, deel ik graag mijn ervaringen over omgaan met dementie.

Drukt u regelmatig ‘de alarmknop’ in van uw naaste met dementie?

Pieter de Bok is een weduwnaar, vroeger boer geweest, die sinds enkele jaren een dementie heeft. Hij reageert boos tegenover de thuiszorg als ze komen voor het helpen met opstaan en aankleden. Hij wil geen hulp. Bij aandringen wordt hij boos en op het moment dat de verzorgende hem zijn pillen aanreikt, pakt hij het kistje af en gooit het door de kamer. “En nu ophoepelen”, zegt hij boos.

Regelmatig word ik in consult gevraagd voor een situatie zoals bij Pieter de Bok. Of zelfstandig wonen nog verantwoord is, of dat ik mee wil denken over eventuele medicatie. Voor mij is het een mooi deel van mijn vak om dan proberen uit te zoeken wat er aan de hand is, contact te maken met de persoon zelf en diens betrokkenen en samen een plan te maken. Mijn meest geadviseerde boek voor uitleg en advies is:

Even wat hersenkunde uit dit boek in het kort: Prikkels komen het brein in en gedrag het brein uit. Het brein is opgebouwd uit verschillende lagen:

• Het emotionele brein (de 1^e twee lagen): Hierkomen  prikkels binnen, deze worden samengevoegd en geordend. Er worden nog geen bewuste beelden gevormd, emoties, impulsief en automatisch gedrag overheerst. In de 2^e laag zit de amandelkern, amygdala ofwel ‘alarmknop’. Deze slaat aan bij schrik, u vast wel bekend van dierengedrag; Een konijntje dat verstijft door het licht van een autolamp, een hert dat wegrent bij een klein geluidje of een hond die angstig of grommend reageert als hij zich bedreigd voelt (zie foto). Wij mensen herkennen bij onszelf ook zulke schrikreacties. In de psychologie wordt gesproken over vechten, vluchten of bevriezen;
• Het denkende brein (de 3^e en 4^e laag): Hier worden beelden uit het geheugen opgehaald en gebruikt in denkprocessen. Nieuwe informatie wordt vergeleken met al bestaande kennis uit het geheugen. Informatie wordt gecombineerd en verschillende belangen en gedachtes worden met elkaar afgewogen. Een schrikreactie kan vanuit het denkende brein worden gecorrigeerd: het geritsel in de struik is vast niet van een tijger, maar van een poes.

Dit gebeurt er bij dementie en hersenschade

Snelle schrikreacties

Bij dementie overheerst het emotionele brein. De beschadigde hersenen zijn gevoeliger geworden voor allerlei prikkels. Iemand met dementie voelt zich onzeker en raakt daardoor sneller van slag bij een vreemd geluid, een boze blik of betuttelende stem. Er ontstaan sneller schrikreacties, de ‘alarmknop’ slaat aan…

Interpretatie anders

Tegelijk heeft de persoon met dementie vaak niet het goede beeld van de situatie, maar spelen oude beelden, plaatjes uit het hoofd mee.

Een voorbeeld: Terwijl iemand zich al wat onzeker voelt, komt er een onverwacht hard geluid van achteren, misschien wel iemand die boos is en nu verhaal komt halen. Misschien komt een angstig voorval uit de oorlog ineens boven door dit geluid. De persoon met dementie begrijpt de context minder goed, is misschien vergeten dat er net gegeten is en afgeruimd. Als er vanuit de keuken geroepen wordt “niks aan de hand” dan stelt dat niet gerust, maar de luide toon versterkt juist de angst en onrust, de alarmknop slaat driedubbel aan…

Informatie verwerken moeilijker

De denkprocessen zijn beschadigd, prikkels worden minder gefilterd. Iemand met dementie of lichte hersenschade is minder in staat zichzelf te corrigeren. Zeker als er sprake is van angst of boosheid, wordt het moeilijker om informatie goed te ontvangen en te verwerken.

Weer een voorbeeld: Als iemand met dementie boos is, helpt uitleg waarom iets nodig is niet. Het werkt zelfs vaak averechts omdat het de onzelfstandigheid benadrukt. Ook als mijn puberzoon boos is omdat ik zeg dat hij naar bed moet, helpt het niet als ik hem uitleg dat we toch afspraken hadden, dat het al 11 uur is en dat hij toch een proefwerk heeft. Hij is boos (zijn alarmkern is aan) en uitleg helpt niet zolang hij zich als een klein kind behandeld voelt.

Als woorden en boosheid averechts werken

De alarmknop kan bij mensen met dementie dus zomaar ingedrukt worden door geluiden, door snelle handelingen, teveel drukte, een stressvolle blik van een naaste, iemand die de jas aantrekt of het betuttelend, corrigerend of te moeilijk aanspreken. De omstandigheden worden minder goed begrepen en uitleg werkt averechts. Kleine onvermijdelijke ergernissen in je stem komen over als grote vijandigheid, terwijl je juist zo je best doet.

Wat helpt wel bij agitatie bij dementie?

Hier vijf tips:

1. Gevoel bevestigen, “sorry” zeggen

Het helpt om contact te zoeken en iemand te bevestigen in zijn of haar gevoel. Bij boosheid ‘er onder liggen’. Een ‘sorry’ of een ‘ik weet het ook niet allemaal’ doet soms wonderen.  Iemand met dementie is dan gevoeliger voor hoe je kijkt, hoe je stem is en je houding dan voor informatie. Als je als partner op je hurken of op de grond gaat zitten en zachtjes spreekt, verliest iemand makkelijker zijn angst. Je bent dan minder bedreigend.

2. Rustig handelen

In het verpleeghuis worden mensen met dementie soms gewassen op een manier die meer dan vier maal zo langzaam is als wat je zelf zou doen. Een rustige handeling roept namelijk minder angst op. Vertragen helpt bij heel veel activiteiten.

3. De juiste omgeving

Daarnaast kan je soms de omgeving aanpassen, zodat iemand zich veilig en prettig voelt en snapt wat er gebeurt. Een herkenbare omgeving, zonder onduidelijke situaties en onrustige geluiden. Zo zit iemand met dementie liever met zijn rug naar een muur, zodat er niet van alles achter je rug gebeurt wat je niet kan begrijpen. En zodat je minder denkkracht nodig hebt om te beseffen dat iemand binnenkomt met een kop soep, op visite, of met een jas om samen naar buiten te gaan. En zo zorgt lawaai en drukte tijdens het eten dat mensen met dementie veel sneller onrustig en afgeleid zijn en daardoor minder goed eten.

4. Ritme en regelmaat

Een goede duidelijke klok en vaste gewoontes voor ontbijt, koffie drinken, activiteiten, boodschappen doen en op visite gaan, helpt. Kijk ook eens in de Keuzehulp bij Informatie & Advies en filter op ‘dementie’.

5. Zinvolle activiteiten

Tot slot zijn er voor iedereen activiteiten die iemand doen opleven. Iemand die net de diagnose dementie heeft, is natuurlijk niet ineens geheel invalide en kan veel activiteiten blijven doen. Uit bezorgdheid of zorgzaamheid van alles overnemen is niet verstandig. Help iemand liever om zelf iets te blijven doen en toon dan je dankbaarheid en bewondering. Stimuler het zelfvertrouwen en blijf zoeken naar activiteiten waar iemand zich gelijkwaardig voelt: muziek, bewegen, natuur, verhalen, kunst, aanraking.

Voor mensen met meer gevorderde dementie zijn alle op beleving en ervaring gerichte activiteiten zinvol. Een standaard-groet van iemand die binnenkomt, een liedje dat gezongen wordt, een grap, heel veel complimenten, dat helpt. Activiteiten doen, meehelpen en complimenten krijgen geeft een positieve draai aan het zelfvertrouwen, iemand wordt minder onzeker en raakt minder snel geïrriteerd.

In de serie ‘In de Leeuwenhoek’ van Human komen prachtige voorbeelden voor hoe Adelheid Roosen en Hugo Borst dat doen. Wat zij doen is iemand met complimenten en activiteiten opvrolijken, op een gelijkwaardige manier en door gebruik te maken van vanzelfsprekende herkenbare rituele activiteiten.

Omgaan met dementie?

Voor familie, naasten en vooral voor partners is het vaak heel moeilijk om zo zonder gedachtes aan hoe het vroeger was en met het grootste geduld met iemand met dementie om te gaan. Verdriet, rouw, vooral heel veel oververmoeidheid beperken je plezier en creativiteit. Leren omgaan met dementie lukt makkelijker als je de controle en de normen over wat hoort, kan loslaten. Dat kan niet iedereen, dat moet ook een beetje in je karakter en geschiedenis passen.

Voor partners is het belangrijk dat je vanaf het begin ook voor jezelf zorgt en minstens twee dagdelen een eigen activiteit hebt waar je aan vast houdt. Eventuele hulp aan huis is dan voor jou, omdat jij iets wil en zo makkelijker te accepteren.

“Lieverd, ik weet dat jij het niet nodig vindt, maar ik wil op vrijdag blijven zwemmen en als Rita dan bij jou is kan ik me beter concentreren. Ik doe het voor mijn eigen gerustheid, negeer haar maar.”

Daarom is het goed op tijd een maatje te zoeken, hulp of begeleiding te vragen, juist al in de fase dat er geen dagelijkse thuiszorg nodig is.

Soms kan een ondersteunende hulpverlener of vrijwilliger het contact makkelijker maken:

• iemand die met minder verdriet samen met uw partner naar oude liedjes kan luisteren;
• iemand die andere activiteiten doet;
• iemand die de angst en machteloosheid wat beter kan verdragen;
• iemand die daarna weer naar huis kan en het van zich kan afschudden.

Bij Pieter de Bok hielp het om samen met mijnheer en dochter, de huisarts en thuiszorg afspraken te maken over de zorg. De huisarts wijzigde de pillen zo, dat eenmaal daags i.p.v. twee keer medicatie gegeven kon worden. De thuiszorg stelde doelen bij om meer contactgericht te werken en minder taakgericht en het te accepteren als dhr. geen hulp bij wassen of aankleden wilde. Zo werd een hoop boosheid bij dhr. voorkomen en verbeterde de situatie. Maar pas na een griep raakte dhr. gewend aan hulp. Ondertussen werd een casemanager ingezet om dhr. en dochter te begeleiden en zij huurde een extra ondersteuner in om wekelijks bij dhr. langs te gaan voor een wandeling of muzikale activiteit.

Tot slot

Dementie blijft een afschuwelijke vorm van verlies van denkvermogen die gepaard gaat met veel verdriet en moeilijkheden. In het derde blog ga ik in op de machteloosheid die daarbij hoort. Soms blijft iemand angstig of boos of ongelukkig en is medicatie of opname gewenst. Maar in dit blog gaat het over de fase van de dementie waarbij nog veel mogelijk is qua activiteiten en stemming verbeteren. Ik ben, ook vanuit mijn werk voor Familysupporters, erg benieuwd naar uw tips en ervaringen hierover. Deel ze hieronder in een reactie. Alvast bedankt!

Wilt u elke 2 weken een gratis update ontvangen zoals dit artikel over omgaan met dementie? Klik hier en schrijf u in voor onze nieuwsbrief.

Over Annetje Bootsma

Ik werk als specialist ouderengeneeskunde voor Familysupporters Amsterdam. Op verwijzing van huisarts, verpleging of familie kijk en denk ik mee rond diagnose, zorgsituatie en mogelijkheden voor verbeteren gezondheid en leefplezier bij complexe ouderenproblematiek.